Ελευθερία

 (Εστίαση στις ερωτήσεις κατανόησης και ερμηνείας)

Σ. Γκαρμπούνης

Κείμενο 1

            Τι σημαίνει η λέξη «ελευθερία»; Εδώ και πολύ καιρό της έχει αποδοθεί η αξία μιας επιθυμητής κατάστασης και αυτό έχει συμβάλει στον πολλαπλασιασμό των νοημάτων της. Ήδη από τον καιρό του Διαφωτισμού ο Μοντεσκιέ παραπονιόταν: «Δεν υπάρχει λέξη που να έχει πάρει μεγαλύτερο αριθμό νοημάτων από την ελευθερία». Ανέφερε μάλιστα τους Ρώσους που αποκαλούσαν ελευθερία το δικαίωμά τους να έχουν μακριά γένια. Αλλά έχουμε δει και σε καιρούς πιο πρόσφατους τα πιο καταπιεστικά καθεστώτα να επικαλούνται με τη σειρά τους διαρκώς την ελευθερία, σε τέτοιο σημείο ώστε ο Όργουελ μπόρεσε να επινοήσει και να τους αποδώσει στο «1984» το σύνθημα: «Η ελευθερία είναι σκλαβιά».

            Οι σημασίες της λέξης είναι πολλαπλές. Αλλά τα θεμιτά της νοήματα δεν είναι άπειρα και θα μπορούσαν να προσδιοριστούν αν εξετάζαμε κάθε φορά την ελευθερία σε σχέση με τα αντίθετά της.

            Σε ένα πρώτο επίπεδο η ελευθερία αντιτίθεται στην αναγκαιότητα ή όπως λέμε στον ντετερμινισμό. Ο φυσικός κόσμος ρυθμίζεται από νόμους. Η Γη γυρίζει γύρω από τον Ήλιο, ενώ στην επιφάνειά της τα αντικείμενα υπόκεινται στο νόμο της βαρύτητας. Οι ίδιες οι ανθρώπινες υπάρξεις υπόκεινται σε πολυάριθμες εξαρτήσεις. Φορείς της γενετικής κληρονομιάς της οικογένειας, οι άνθρωποι κληρονομούν καθορισμένα χαρακτηριστικά. Γεννιούνται στο εσωτερικό μιας γλώσσας και μιας κουλτούρας που τους μεταβιβάζουν έναν ορισμένο τρόπο αντίληψης του κόσμου. Ανήκουν σε μια τάξη και σε ένα περιβάλλον που τους επιβάλλουν κοινές αντιδράσεις. Ζουν σε έναν τόπο και σε μιαν ιστορική περίοδο που τους οδηγούν να μοιάζουν με τους συμπατριώτες τους και με τους συγχρόνους τους. Ωστόσο καμιά από αυτές τις εξαρτήσεις δεν είναι ανυπέρβλητη. Το άτομο μπορεί και να ξεφύγει από τη χώρα του, από τη γλώσσα του, από το περιβάλλον του, από τα τραύματα της παιδικής του ηλικίας, μπορεί ν’ αλλάξει τη φυσική του όψη ακόμη και το φύλο του. Το ανθρώπινο είδος διαθέτει αυτή την ικανότητα σε ένα υψηλότερο επίπεδο σε σχέση με τα άλλα είδη, ακριβώς επειδή διαθέτει μια συνείδηση που του επιτρέπει και να λέει: «εγώ». Οι άνθρωποι υπακούουν στην αναγκαιότητα, αλλά μπορούν και να κάνουν χρήση της βούλησης και να ασκήσουν έτσι την ελευθερία τους. Αυτοί μπορούν πάντοτε, έλεγε ο Ρουσό, «να υποκύψουν ή να αντισταθούν». Γι’ αυτό το λόγο είναι το μοναδικό είδος που γνωρίζει την ηθική κρίση. Σε κάθε κατάσταση, αυτοί μπορούν ως ένα σημείο να επιλέξουν την κατεύθυνση της δράσης τους και επομένως να δράσουν καλά ή κακά.

            Σε δεύτερο επίπεδο, η ελευθερία αντιτίθεται στη σκλαβιά, στην τυραννία, στον εξαναγκασμό. Η ζωή στην κοινωνία προϋποθέτει κοινούς κανόνες , αλλά αυτοί έχουν μιαν επέκταση που μεταβάλλεται ανάλογα με το καθεστώς στο οποίο ζούμε. Σε ένα θεοκρατικό κράτος τα άτομα δεν έχουν το δικαίωμα να επιλέξουν ελεύθερα τη θρησκεία τους. Σε μια δικτατορία θα τιμωρηθούν αν αντιταχθούν στις αποφάσεις της κυβέρνησης. Σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς τα άτομα πρέπει να υποτάσσουν στην εξουσία όχι μόνο την επιλογή του τόπου κατοικίας ή του επαγγέλματος – για να μη μιλήσουμε για πολιτικές ιδέες – αλλά ακόμη και τις φιλίες και τους έρωτες. Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες εκκινούν από μιαν άλλη αρχή, δηλαδή από την αρχή ότι κάθε άτομο διαθέτει μιαν ιδιωτική σφαίρα, στην οποία καμία εξουσία - ακόμη κι αν είναι εντελώς νόμιμη - δεν μπορεί να διεκδικεί δικαιώματα. Η ατομικότητα του κάθε «εγώ» είναι πολύτιμη. Και ως τέτοια πρέπει να προστατεύεται.

            Τέλος, η τρίτη μορφή ελευθερίας δεν είναι ούτε κοσμική (αντιτιθέμενη στην αναγκαιότητα) ούτε πολιτική (αντιτιθέμενη στην τυραννία), αλλά είναι εσωτερική και πνευματική. Η ελευθερία έγκειται επομένως στην αποφυγή του κομφορμισμού, της αλλοτρίωσης, της ματαιοδοξίας που ενθαρρύνεται από το εγκώμιο που μας έρχεται από τους άλλους. Πιστεύουμε ότι είμαστε ελεύθεροι, αλλά στην πραγματικότητα υπακούμε στους νόμους που μας επιβάλλονται από το βλέμμα των άλλων. Θέλουμε να γίνουμε αποδεκτοί από την κοινή γνώμη ή και να αποθεωθούμε. Ένα αλλοτριωμένο «εγώ» συγχέεται με την εικόνα που του έχουν επιβάλει εκείνοι που το περιβάλλουν. Ένα αυθεντικό «εγώ» έχει το θάρρος των γνωμών και των επιλογών του και δεν ενδιαφέρεται υπερβολικά για το «τι θα πει ο κόσμος». Από την επιτυχία προτιμά την πίστη στα ιδανικά του και επομένως στον εαυτό του.

            Η ικανότητα να ασκούμε την ελευθερία ταυτίζεται με τον ίδιο τον ορισμό της ανθρώπινης ύπαρξης. Αλλά η ελευθερία δεν είναι η μοναδική αξία που αγαπάμε και γι’ αυτό η απεριόριστη ελευθερία δεν είναι επιθυμητή. Πρώτα απ’ όλα επειδή ζούμε μαζί με άλλες ανθρώπινες υπάρξεις και οι επιθυμίες μας δεν εναρμονίζονται υποχρεωτικά με τις δικές τους. Η ζωή στην κοινωνία είναι επομένως δυνατή από τη στιγμή που θα υπάγεται στη δικαιοσύνη μάλλον παρά στην ελεύθερη βούληση των ατόμων. Αν τίποτα δεν παρεμβαίνει για να θέτει όρια στην ελευθερία, τότε θα μετράει μόνον η δύναμη. Η ελευθερία του πιο ισχυρού συνεπάγεται την υποταγή του ασθενέστερου.

Τσβετάν Τοντόροφ, εφ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

Ερωτήσεις

1. Ο συγγραφέας διακρίνει τρία είδη ελευθερίας. Ποια είναι ακριβώς;
2. Να αναφέρετε παραδείγματα που επιβεβαιώνουν τόσο την ύπαρξη αυτών των ελευθεριών όσο και την παραβίασή τους.
3. Είναι τελικά η ελευθερία η απόλυτη αξία ή όχι και γιατί;
4. Ποια από τις παραπάνω ελευθερίες θεωρείτε πιο σημαντική και γιατί;
5. Ποιο είδος ελευθερίας σχετίζεται με τη δημοκρατία; Ποια είναι τα όρια της ελευθερίας σε μια δημοκρατία;
6. Ποια πράγματα σήμερα πιστεύετε ότι αποτελούν απειλή της ελευθερίας που έχουμε κατακτήσει;

 

Κείμενο 2

«Έχω έρθει εδώ μαζί με τους συνεργάτες μου γιατί θέλουμε να στηρίξουμε το φοιτητικό κίνημα που παλεύει σχεδόν μόνο του ενάντια στη λαίλαπα του αυταρχισμού και την καταστολή. Έχω έναν λόγο παραπάνω, έχω περάσει από τον Πολυτεχνική Σχολή του Αριστοτελείου και έχω να πω το εξής: Η γνώση από τα πανεπιστήμια είναι δευτερεύον θέμα κατ’ εμέ γιατί στην ουσία η γνώση είναι προσωπική επιλογή και πορεία του καθενός. Μπορεί να την αποκτήσει χωρίς δασκάλους και υποτιθέμενες βιβλιοθήκες.

Το βασικότερο που βίωσα ως φοιτητής και μάλιστα χωριατόπαιδο από την ύπαιθρο είναι η κοινωνικοποίηση, η ζύμωση στις ιδέες και ο πολιτισμός. Πριν από λίγο σκεφτόμουν ότι ως φοιτητής άκουσα πρώτη φορά και μάλιστα στην πρώτη του εμφάνιση, τον Νίκο Παπάζογλου και πραγματικά νομίζω ότι μαζί με τη γνώση πάει και η ζύμωση και ο πολιτισμός. Και εν τέλει, γνώση χωρίς ελευθερία είναι απόγνωση».

Θανάσης Παπακωνσταντίνου σε συναυλία διαμαρτυρίας στο ΑΠΘ ενάντια στην Πανεπιστημιακή Αστυνομία (Σεπτέμβριος 2022) 

Ερωτήσεις

1. Ποια είναι τα συστατικά στοιχεία της ελευθερίας σύμφωνα με τον τραγουδοποιό;
2. Με ποιες γλωσσικές επιλογές προσπαθεί να κάνει πειστική την άποψή του;

 

Κείμενο 3

Όσο μπορείς

Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,

τούτο προσπάθησε τουλάχιστον

όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις

μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,

μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες.

 

Μην την εξευτελίζεις πηαίνοντάς την,

γυρίζοντας συχνά κι εκθέτοντάς την

στων σχέσεων και των συναναστροφών

την καθημερινήν ανοησία,

ως που να γίνει σα μια ξένη φορτική.

 

Κ.Π. Καβάφης, Ποιήματα, τόμ.1, Ίκαρος

 

Ερωτήσεις

1. Σε ποιο σημείο τέμνενται/συναντιέται το κείμενο 1 με το καβαφικό ποίημα;
2. Σε ποιους κειμενικούς δείκτες του ποιήματος στηρίζετε την απάντησή σας;
3. Ποια η δική σας θέση;